Ці маглі язычнікі трапіць у рай?
Адказвае кс. канонік Аляксандр Мацкевіч
Можна сказаць, што праблема існавання язычнікаў і будавання адносін з імі спадарожнічала Ізраэлю з пачатку яго гісторыі. У Старым Запавеце мы бачым выразна прадстаўлены падзел чалавецтва на дзве часткі: адной з іх з’яўляецца ізраэльскі народ, другой – язычніцкія народы, значыць усе астатнія. Пан Бог абраў ізраэльскі народ як сваю ўласнасць (Дрг 7, 6-8; 10, 15; 26, 18-19). Язычнікі не атрымалі ласкі абрання, таму толькі ізраэліты з’яўляюцца ўдзельнікамі запавету з Богам і абяцанняў, звязаных з гэтым запаветам.
Аднак у пэўным сэнсе Ізраэль з самага пачатку быў вымушаны суіснаваць з язычніцкімі народамі: калі выбраны народ атрымаў ва ўласнасць абяцаную зямлю, то сустрэў там сем іншых народаў, якія не былі цалкам выселены (Нав 24, 11). Паводле некаторых традыцый, Пан Бог наказаў ізраэлітам захоўваць як мага большы падзел ад язычніцкіх народаў, асабліва ў справах рэлігійных, сужэнскіх і палітычных (Зых 23, 28-33; Дрг 7, 1-5; Нав 23, 4-13). Аднак у гістарычным сэнсе мы можам меркаваць, што на практыцы кантакты паміж ізраэлітамі і мясцовымі язычніцкімі народамі былі значна бліжэйшымі і дастаткова шматбаковымі.
З тэалагічнага пункту гледжання адносіны паміж выбраным народам і язычнікамі – адлюстраванне характэрнага для рэлігіі Ізраэля напружання паміж універсалізмам і партыкулярызмам. Таму можна заўважыць у Старым Запавеце суіснаванне дзвюх супрацьлеглых канцэпцый.
З аднаго боку, мы сустракаем тэксты выразна ўніверсалісцкага гучання, якія паказваюць ізраэльскі народ як “святло для язычнікаў” (Іс 42, 1.6; 60, 3-16). Паводле некаторых прароцкіх бачанняў, у будучыні многія народы прыйдуць да Ерузалема, каб пазнаваць Закон Пана, аддаваць пашану Богу Ізраэля ў Яго святыні і стаць удзельнікамі Яго Валадарства (Іс 2, 2-4; 51, 4-5; 56, 3-8; Міх 4, 1-5; Зах 2, 14-15; 8, 20-23). Такім чынам споўніцца Божае абяцанне: праз патомства Абрагама, значыць праз Ізраэль, атрымаюць благаслаўленне ўсе народы зямлі (Быц 12, 1-3; 17, 4-6; 22, 18; 26, 4; 28, 14).
З іншага боку, у Старым Запавеце ёсць тэксты, мэта якіх – максімальна ўзмацніць падзел паміж выбраным народам і язычнікамі, напрыклад, калі Эздра і Нээмія наказваюць ізраэлітам адмовіцца ад жонак, узятых з язычніцкіх народаў (Эзд 9–10; Нм 10, 30-32; 13, 23-31), хоць раней практыка змяшаных сужэнстваў, заключаных паміж сынамі Ізраэля і жанчынамі, якія паходзілі з язычнікаў, была вядомай і не сустракала адназначнага асуджэння (пар., напрыклад, гісторыю Рахаб, Рут ці Бэтшэбы). Не выключана, што ўніверсалісцкае пасланне Кнігі Рут і Кнігі Ёны было своеасаблівым тэалагічным пратэстам супраць вузкага партыкулярызму.
Абодва тэалагічныя бачанні, універсалісцкае і партыкулярысцкае, суіснуюць у Старым Запавеце. Можна заўважыць, крыху спрошчваючы, што ў тэкстах і традыцыях, якія з’явіліся ў перыяд адноснага міру, дабрабыту і палітычнай стабільнасці, дамінуе, здаецца, універсалізм: язычнікі ўспрымаюцца з пэўнай прыхільнасцю і заўважным патэрналізмам. Наадварот, у перыяд войнаў, крызісаў ці пераследаў выбранага народу дамінуе падыход партыкулярысцкі і ізаляцыйны: язычнікі ўспрымаюцца як ворагі ці прынамсі як сур’ёзная пагроза для ідэнтычнасці Ізраэля, найлепшым жа паратункам ад іх бачыцца максімальны падзел.
У перыяд так званага юдаізму Другой Святыні і ў часы Езуса гэтыя дзве тэндэнцыі працягвалі суіснаваць. Тагачасная рабіністычная і апакрыфічная літаратура прынцыпова не адрозніваецца ад Старога Запавету ў амбівалентным успрыманні язычнікаў. Падобным чынам выглядала і практыка. Юдаізм у асноўным не быў зацікаўлены ў празелітызме і не здзяйсняў якойсьці шырокамаштабнай місіі адносна язычнікаў з мэтай іх “навяртання” ў веру Ізраэля. Аднак калі язычнік хацеў прыняць юдаізм і жыць згодна з Законам Майсея, яму гэта не забаранялася. Язычнікаў, якія вызнавалі монатэізм і адчувалі захапленне верай Ізраэля, але не практыкавалі абразанне і не захоўвалі ўсіх прадпісанняў Закону Майсея, успрымалі станоўча і называлі “тымі, хто баіцца Бога” (Дз 10, 2; 13, 16).
Адносіны Езуса да язычнікаў, як гэта прадстаўляюць Евангеллі і іншыя пісанні Новага Запавету, прынцыпова не адрозніваюцца ад традыцыйнага разумення пасланніцтва Месіі ў тагачасным юдаізме. У час сваёй зямной дзейнасці Езус адкрыта дэкларуе, што з’яўляецца Месіяй, пасланым “да сваіх”, значыць да выбранага народу (Мц 15, 24; Лк 19, 9-10; Ян 1, 11), i, высылаючы дванаццаць апосталаў на місію, абмяжоўвае яе “загубленымі авечкамі з дому Ізраэля” (Мц 10, 5 – 10.23). У Евангеллях мы бачым вобраз Езуса, які не шукае кантакту з язычнікамі і не стараецца дасягнуць іх з пасланнем Добрай Навіны. Аднак часам такія сустрэчы здараюцца (Мц 8, 5-13; 15, 21-28; Мк 7, 24-30; Лк 7, 1-10; Ян 4, 1-42; 12, 20-36), і кожны раз Езус праяўляе да язычнікаў сімпатыю, спачуванне, дабрыню і міласэрнасць, а таксама дае зразумець, што ў будучым Божым Валадарстве яны таксама будуць мець удзел (Мц 8, 11-12; 11, 20-24; 12, 41-42; 20, 1-16; 21, 43; Лк 13, 22-30; 20, 9-18).
У святле пасхальных падзей становіцца ясным, што абмежаванне пасланніцтва Езуса толькі выбраным народам мела характар часовы. Пасля ўваскрасення Хрыста яно перастае быць актуальным: Уваскрослы Месія пасылае апосталаў з пасланнем Евангелля да ўсіх народаў (Мц 28, 18-20; Лк 24, 46-49; Дз 1, 7-8), а Дух Святы падтрымлівае вучняў у гэтай нялёгкай місіі, забяспечваючы ёй паспяховасць.
Калі ў самым пачатку хрысціянства было адным з напрамкаў у юдаізме, а першыя вызнаўцы Хрыста ў пераважнай большасці належалі да выбранага народу, то ў вельмі кароткі час дарогі юдаізму і хрысціянства пачалі разыходзіцца, а хрысціянская місіянерская дзейнасць сярод язычнікаў, якая праводзілася між іншым Паўлам, аказалася настолькі паспяховай, што колькасць вызнаўцаў Хрыста язычніцкага паходжання пачала хутка расці.
Трэба адзначыць, што спачатку сярод хрысціян не было адзінага меркавання наконт таго, як успрымаць “канвертытаў” з язычніцтва.
Хрысціяне кансерватыўнага напрамку сцвярджалі, што тых, хто навярнуўся з язычніцтва, трэба прымусіць здзейсніць абразанне і захоўваць ва ўсім аб’ёме Закон Майсея, а таксама ўключыць іх у сінагогу. Толькі тады яны, як юдэйскія празеліты, маглі стаць удзельнікамі збаўчых Божых абяцанняў, рэалізаваных у Езусе Хрысце (Дз 11, 1-3; 15, 1.5). Бо, як аргументавалі прыхільнікі такога разумення, язычнікі не належаць да выбранага народу, таму аддзелены ад Бога і не маюць удзелу ў Яго абяцаннях, дадзеных Ізраэлю (Рым 9, 4-5; Эф 2, 11-13; 1П 2, 10). Больш за тое, яны заслугоўваюць Божага асуджэння з-за сваёй разбэшчаснасці, амаральнасці, адсутнасці панавання над сабой і няздольнасці жыць паводле маральных стандартаў, якія патрабаваліся Законам Майсея (Рым 1, 18-32; Эф 4, 17-19; 1Тэс 4, 5; 1П 1, 14.18).
З іншага боку, хрысціяне з больш прагрэсіўнымі і адкрытымі поглядамі, самым выбітным прадстаўніком якіх з’яўляецца Павел, былі перакананы, што язычнікі, якія навяртаюцца ў хрысціянскую веру, не мусяць станавіцца вызнаўцамі юдаізму і не абавязаны захоўваць увесь Закон Майсея, каб стаць удзельнікамі збаўлення, здзейсненага ў Езусе Хрысце. Аргументацыю прыхільнікаў такога падыходу да язычнікаў найлепш выклаў Павел у сваёй тэалагічнай канцэпцыі апраўдання (Рым 1, 16 – 4, 25; 8, 1-17; 9, 30 – 10, 17; 11, 13-32; Гал 2, 11 – 4, 7; Эф 2, 11-22; 3, 4-6).
У вельмі скарочаным і спрошчаным выглядзе яе можна прадставіць так. Езус Хрыстус праз сваю муку, смерць і ўваскрасенне заняў цэнтральнае месца ў справе збаўлення, якое дагэтуль прыпісвалася Закону Майсея. На самой справе Закон Майсея не мог збавіць чалавека, бо ніхто ў свеце, нават самы пабожны ізраэліт, не быў у стане споўніць усе яго патрабаванні. Адзіным, хто іх споўніў, з’яўляецца Езус Хрыстус, які не ўчыніў ніводнага граху, узяў на сябе грахі ўсяго свету і панёс за іх смерць на крыжы. Праз сваю смерць і ўваскрасенне Пан Езус даказаў, што не Закон Майсея збаўляе чалавека, а толькі Божая ласка, Божая міласэрнасць і прабачэнне. Інакш кажучы, збаўленне дасягаецца не праз вернае захоўванне правіл Закону Майсея (бо гэта немагчыма), а толькі праз прыняцце Божага прабачэння і ласкі, якая яднае грэшніка з Богам. Гэтае паяднанне здзяйсняецца праз веру ў Хрыста, значыць калі мы, грэшнікі, прызнаём і верым, што Хрыстус – наш Збаўца.
У святле гэтай канцэпцыі апраўдання становішча ізраэліта і язычніка падобнае ў тым, што абодвум патрабуецца Хрыстус як Збаўца. Ізраэліту патрабуецца апраўданне, бо ўласнымі сіламі ён не ў стане захаваць увесь Закон Майсея, бо ў Божых вачах з’яўляецца грэшнікам і заслугоўвае асуджэння. Язычніку патрабуецца апраўданне, бо, не ведаючы Закону Майсея, ён жыве ў граху, кіруючыся толькі сваімі жаданнямі. Таму ўсе – як ізраэліты, так і язычнікі – зграшылі, пазбаўлены Божай ласкі і заслугоўваюць асуджэння, але могуць знайсці апраўданне лёгка, з Божай ласкі, толькі калі вызнаюць веру ў Хрыста як свайго Збаўцу і Адкупіцеля. Такім чынам, дзякуючы збаўчай справе Хрыста язычнікі былі прышчэплены да Ізраэля, падобна як дзікая аліўная галіна прышчэпліваецца да ствала высакароднай масліны, і сталі ўдзельнікамі і адрасатамі Божых абяцанняў, якія дагэтуль былі дадзены толькі выбранаму народу.
На так званым Ерузалемскім Саборы (каля 49-50 гг. н.э.) апосталы і старшыні Касцёла прынялі рашэнне не патрабаваць ад язычнікаў, якія прымаюць веру ў Хрыста, папярэдняга пераходу ў юдаізм, значыць de facto пастанавілі прымаць у супольнасць Касцёла “тых, хто баіцца Бога” (Дз 15, 1-35; Гал 2, 1-10). Несумненна, у асобных супольнасцях спрэчкі і дыскусіі на гэтую тэму працягваліся, і рашэнні гэтай праблемы не былі аднолькавымі. Тым не менш, як паказала гісторыя, канцэпцыя Паўла, заснаваная на тэалогіі апраўдання, якая шырока адчыняла перад язычнікамі дзверы ў супольнасць Касцёла, прытым не патрабуючы іх канверсіі ў юдаізм, перамагла і аказалася вельмі паспяховай. За вельмі кароткі час – прыблізна ў канцы І ст. н.э. – у маладым Касцёле большасць склалі хрысціяне язычнікага паходжання, а хрысціянства з аднаго з напрамкаў у юдаізме, якім было ў самым пачатку сваёй гісторыі, ператварылася ў новую, асобную рэлігію.
Падсумоўваючы нашы разважанні, трэба сказаць, што ў святле Святога Пісання няма ніякіх падставаў, каб сумнявацца ў магчымасці збаўлення для язычнікаў.
З пашанай, кс. Аляксандр